Laat je niet bang maken door angst

Impact

De aanslagen in Brussel hebben een impact op een veelheid aan mensen. Zie het als een cirkel met verschillende lagen. In de kern zijn er de directe slachtoffers en ooggetuigen, die aanwezig waren tijdens de aanslagen. De laag hieromheen wordt gevormd door de dierbaren van slachtoffers en ook de mensen die eerste hulp hebben geboden aan de slachtoffers ter plaatse, buurtbewoners, omstanders en hulpverleners. Dan is er de laag van mensen uit Brussel zelf en de buitenste laag wordt gevormd door de samenleving in het algemeen. Al die mensen die de verschrikkelijke beelden de woonkamer binnen hebben zien komen.

Iedereen reageert verschillend op schokkende gebeurtenissen. Velen voelen zich verward, overweldigd of heel onzeker. Ze kunnen zich angstig en verdoofd voelen. Sommige mensen reageren met ernstige, heftige emoties en anderen reageren juist mild en bijna laconiek. De manier waarop mensen reageren hangt af van eigen eerder meegemaakte ervaringen maar ook andere belastende omstandigheden.

Schokreactie

De eerste schokreactie duurt meestal zo’n 24 uur, maar ook in de eerste dagen en weken vindt er vaak nog verwerking plaats. Op individueel niveau kunnen bij sommige mensen, met name de directe slachtoffers en ooggetuigen, klachten blijven bestaan en kunnen deze zich ontwikkelen tot een Posttraumatische Stressstoornis (PTSS). Maar ook de impact op de mensen in de samenleving, in Brussel en de wereld, kan groot zijn. Een vergrote staat van paraatheid en angst is het gevolg. Wat betekent dit voor ons, als individu en als samenleving?

Angst

De eerste basisbehoeften van ons, mensen, zijn lichamelijke behoeften, zoals eten en drinken, en een gevoel van veiligheid en zekerheid. De aanslag in Brussel heeft dan ook een directe invloed op ons gevoel van veiligheid. Aanslagen vonden lange tijd ver van ons vandaan plaats, maar zijn nu over de landsgrenzen dichtbij gekomen. Veel gehoorde reacties van Nederlanders is dan ook dat het nu wel heel dichtbij komt. En dan ook de onvoorspelbaarheid hiervan, het gevoel geen controle hierover te hebben. De daden zijn gepleegd door mensen, hoe kunnen mensen elkaar dit aandoen? Met als gevolg gevoelens van machteloosheid, wantrouwen, confrontatie met de eindigheid van het leven, onveiligheid en collectieve angst.

Wat is angst nou eigenlijk? Wanneer er een bedreiging wordt waargenomen of ervaren komt er angst op. Dit is ook wel een verdedigingsmechanisme waardoor het lichaam waakzaam wordt. Het lichaam maakt dan grote hoeveelheden adrenaline en cortisol (stresshormonen) aan, de bloeddruk en hartslag stijgen, spieren spannen zich, zintuigen worden scherper en pijngevoeligheid daalt. Zo is het lichaam voorbereid om in gevecht te gaan of op de vlucht te gaan. Angst heeft dus een beschermingsfunctie.

Angst kan zich ook uitbreiden naar situaties buiten deze directe bedreiging door middel van het leerprincipe. Zo kan je door een angstige of traumatische gebeurtenis leren dat in bepaalde omstandigheden een bepaalde prikkel (een man met een bivakmuts) leidt tot een nadelige reactie. Het zien van een bivakmuts leidt in het vervolg automatisch tot een angstreactie en daaruit volgt een gedragsreactie. Deze gedragsreactie houdt vaak een vorm van vermijding (vluchten) in. Door vermijding kan angst zich gaan uitbreiden. Zo begon het met angst voor een man met een bivakmuts en kan dit uitbreiden naar angst voor mannen of mutsen in het algemeen.

Gevolgen

Beelden en verhalen die wij zien en horen, in de omgeving en ook in de media, zorgen ervoor dat het levendig wordt voor ons. Het komt binnen, dichtbij, het raakt. Brussel ligt dichtbij, velen hebben hier wel een verhaal liggen, en wij kunnen ons ook redelijk identificeren met de Belgen, qua bevolkingssamenstelling en qua taal. De reacties ‘dat het nu wel heel dichtbij komt’ en ‘als het daar kan gebeuren, kan het hier dan ook?’ zijn veel gehoord. Politiek en media spreken over de gebeurtenissen, verhoogde terreurdreiging, krantenkoppen met ‘dit is pas het begin’ en gesprekken over welke gevolgen dit heeft voor Nederland. In dezelfde ochtend wordt er een verdacht persoon gesignaleerd in Hoofddorp en een achtergelaten tas op Centraal Station Amsterdam onderzocht. We zijn extra alert en zien mogelijk sneller verdachten. Er lijkt sprake te zijn van een collectieve angstreactie.

Deze angstreacties kunnen zich meer gaan generaliseren en breder gaan manifesteren, op individueel maar ook op sociaal maatschappelijk niveau. Op individueel niveau als voorbeeld dat de de aanslagen in Brussel in een metro en op het vliegveld zijn gepleegd. Als gevolg hiervan kun je merken meer spanning te ervaren wanneer je je in de metro of op het vliegveld begeeft, dit roept bepaalde associaties en angstreacties bij je op. De meest voorkomende gedragsreactie is deze plekken vervolgens te mijden, vluchten dus. Door dit te vermijden ervaar je mogelijk minder angst op de korte termijn, maar op de lange termijn zou de angst zich kunnen uitbreiden naar bijvoorbeeld openbare plekken of grote menigtes in het algemeen. Dit komt mede omdat je niet ervaart dat deze metro of dit vliegveld veilig is, je verzamelt geen tegenbewijs, waardoor de angst zich uitbreidt.

Op een sociaal maatschappelijk niveau wil ik een opmerking van Prem Radhakishun gisteravond in De Wereld Draait Door aanhalen. Hij noemt te ervaren zich nu meer op zijn hoede te voelen wanneer hij in de tram een jongen van Noord-Afrikaanse origine ziet, ook al wil hij dit niet. Dit geeft een mogelijk angstassociatie-netwerk aan. Voor de Brusselse aanslagen is Abdeslam Salah opgepakt, vanwege mogelijke betrokkenheid bij de Parijs-aanslagen. Zijn arrestatie wordt in verband gebracht met het netwerk dat de Brusselse aanslagen gepleegd heeft. Salah heeft een Noord-Afrikaans uiterlijk. Vervolgens lijkt de IS de aanslagen op te eisen, welke voor vele een associatie met de islam en moslims oproept. Ten slotte zijn er meerdere aanslagen gepleegd afgelopen jaar waarbij associaties van terroristen, mannen met Noord-Afrikaans uiterlijk, IS en islam gevormd zijn. De media heeft hier in taal en beeld veel aandacht aan besteed.

Al deze beelden en angstassociaties zijn opgeslagen in het brein. Wanneer Prem in de tram een jongen met een Noord-Afrikaans uiterlijk ziet, kunnen al deze opgeslagen angstassociaties opgeroepen worden en leiden tot een angstreactie. Hij kan dit bewust benoemen, bij velen van ons gebeurt dit ook onbewust. Op breder maatschappelijk niveau kan dit meespelen in spanningen die er zijn. Gedragsreacties kunnen vluchten, het vermijden van deze jongen of bijvoorbeeld moslims in het algemeen inhouden. Of vechten, de confrontatie aangaan, boosheid en agressie naar bijvoorbeeld (islamitische) vluchtelingen.

En nu?

Het eerste advies na een schokkende gebeurtenis is erover praten en steun zoeken bij elkaar, zoek de verbinding. Enige angst is mogelijk reëel, het zou kunnen dat er een terroristische aanslag plaats zal vinden, dat weet je niet. De angst mag er zijn, de vraag is eerder wat je wilt doen met deze angst. De vraag aan jezelf stellen hoe reëel die angst is kan dingen weer in perspectief stellen. Angst hoort eigenlijk ook bij het leven, dus het vechten of vluchten/vermijden heeft misschien ook niet zoveel zin? En hoe meer je dat grote plein zal mijden, hoe minder je de ervaring op kan doen dat er niets gebeurt. Hoe angstiger we voor elkaar worden, hoe verder we van elkaar verwijderd raken. Misschien af en toe even met een knipoog lachen naar die angst? Humor is dat wat ons laat leven en ons verbindt. Ten slotte een mooie uitspraak van Loesje: ‘Laat je niet bang maken door angst’.

© 2016 Psychologen Nederland